چکیده:

علف وتیور Vetiver grassیکی از گیاهانی است که چشم انداز امید بخشی را در مبارزه با تخیریب زمین گشوده است، این گیاه یک گیاه گرمسیری است که بطور طبیعی در خیلی از مناطق جهان می روید و دامنه رویش این گیاه می تواند از ارتفاعات تا اراضی مسطح با انوع خاکها در حالتهای مختلف را عنوان نمود که در آنها ازخود سازگاری نشان داده است.  یکی از گونه‌های آن که خیلی سریع استقرار می یابد و به رشد خود أدامه میدهد گونهVetiveria  Zizonioides  میباشد که معمولاً برای جلوگیری از فرسایش خاک و روان آب در اراضی شیبدار بر روی خطوط تراز کاشته می شود و خیلی سریع بصورت یک دیوار سبز در دامنه های شیبدار خود نمائی می کند و چناچه  با فاصله از یکدیگر کاشت گردد و بصورت انبوه در نقاط کاشته شود با قطری حدود 30 سانتی متر ظاهر میشود و ارتفاع آن به 50 تا 150 سانتیمتر که برگهای آن بطور مستقیم برروی ساقه بصورت خشبی بطول 75 سانتیمتر و عرض 8 میلیمتر دیده می شود حداکثر گسترش ریشه آن 3-4 متر درعمق و از طرفین 50 سانتیمتر می باشد که بدین ترتیب باعث حفظ خاک و آب می شود این گیاه می تواند جانشین ساده و ارزان قیمتی برای دیواره‌های خاکی  که بمنظور کاهش فرسایش خاک سطحی در مزارع شیبدار ساخته می شوند باشد. هزینه آن بین« 1 تا 10 »درصد سایر روشها است و هیچگونه نگهداری هم لازم ندارد. به نظر می رسد که وتیور در هر آب و هوایی می تواند زندگی کند و حتی در خشکسالی های هندوستان هم خود را توانا نشان داده است. این گیاه بعلت ویژگی خاصی که در ریشه و شاخ و برگ آن وجود دارد برای اصلاح و احیاء اراضی که تخریب شده اند بکار گرفته می شود و در خیلی از مناطق در دنیا از جمله آمریکای جنوبی، فی جی، هندوستان، آفریقا، استرالیا، مالزی و تایلند علاوه بر اصلاح و احیاء زمینهای تخریب شده برای استفاده از شاخ و برگ و ریشه آن بخصوص برای اسانس و روغنی که در ریشة آن وجود دارد و در صنایع عطر و ادکلن سازی کار برد دارد، کاشته می شود .

با توجه به وسعت کشورمان و تنوع آب و هوائی که در این آب و خاک وجود دارد بنظر می رسد که در خیلی از مناطق ایران سازگاری از خود نشان دهد و در امرآبخیزداری بمنظور کاهش فرسایش خاک و رسوب و همچنین کنترل گالی نقش بسزائیایفا کند، از طرفی بعنوان علوفه برای تعلیف دام از آن استفاده گردد.

این گیاه در طول 50 سال گذشته در راستای اهداف آبخیزداری و حفظ آب و خاک در دنیا از جایگاه مطلوبی برخوردار بوده و به آن توجه خاصی می شود و از سال 1980 مورد توجه بانک جهانی قرار گرفته و تحت عنوان  Vetiver grass technology. VGTبه عنوان حفاظت از محیط زیست آنرا در دنیا ترویج می کند. وقتی این گیاه بصورت نوار در روی خطوط تراز کاشته می شود در حفظ آب و خاک نقش بسزائی داشته و مانند یک سد زنده عمل می کند که هم باعث تجمع رسوبات دانه ریز و درشت و هم منجر به پخش آب می شود بطوریکه در خیلی از منابع عنوان شده است این گیاه می تواند در هر آب و هوائی خود را وفق دهد  و زندگی کند و حتی در خشکسالیهایی که در هندوستان اتفاق افتاده خود را توانا نشان داده است. این گیاه (Vetiveria  zizonioides)فقط از طریق تقسیم ریشه تولید مثل می کند و خطری هم از بابت رشد خارج از کنترل آن وجود ندارد. وقتی این بوته را در طول حاشیه تپه ماهورها بکاریم و پرچین پیوسته ای بوجود آوریم در واقع یک سد گیاهی درست می شود که گریز آب را کند می کند و باعث پخش شدن آب باران و تراوش آن در مزرعه می شود و بالاخره رسوبات را در پشت خود به دام می اندازد و بدین ترتیب یک تراس طبیعی ایجاد می کند. کافی است که کشاورزان برای پرچین هر طرف از زمین خود فقط یک باریکه 50 سانتیمتریرا به کشت و تیور اختصاص دهند و آب و خاکی که از این طریق ذخیره می کنند خیلی بیشتر از زمین ناچیزیاست  که از تولید کنار می گذارند ارزش خواهد داشت. برداشت در این زمینها حداقل 50% بیشتر از زمینهایی است که به طریق سنتی کشت می شوند.

گیاه و تیور(Vetiver grass)بعلت ویژگی خاصی که در ریشه و شاخ و برگ آن وجود دارد برای اصلاح و احیاء اراضی که تخریب شده اند بکار گرفته میشود، در خیلی از مناطق در دنیا از جمله آمریکای جنوبی، فی جی، هندوستان، آفریقا، مالزی و تایلند علاوه بر اصلاح و احیاء‌ زمینهای تخریب شده برای استفاده از شاخ و برگ و ریشه آن بخصوص برای اسانس و روغنی که در ریشه آن وجود دارد و در صنایع عطر و ادکلن سازی کاربرد دارد کاشته می شود .

شرایط رویش گیاه و تیور:

علف و تیور گیاهی است که با انواع خاکها و آب و هوا خود را وفق می دهد و در آن رشد می کند، این گیاه در انواع خاکهای اسیدی، بازی، قلیایی و شور استقرار می یابد و در خاکهائی کهدر صد فلزات سنگین آنها مانند آلومینیوم، منگنز و غیره بالا می باشد نیز سازگاری و مقاومت از خود نشان می دهد، علف و تیور در مناطقی که میزان بارندگی در آنها 450 تا 500 میلیمتر است بخوبی رشد میکند و پس ازرشد در مقابل خشکی مقاومت میکند و از 10 - درجه سانتی گرادتا 50 درجه سانتی گراد را بخوبی تحمل می کند در عین حالی که در بعضی از منابع 15 -درجه سانتیگراد تا 55 درجه سانتیگراد   را عنوان شده است. این گیاه (Vetiver grass)در حالت سبزی در مقابل آتش سوزی مقاوم بوده و به آسانی آتش نمی گیرد و در مقابل حشرات و نماتودها نیز مقاوم میباشد علف و تیور در مقابل سایه بسیارحساس بوده و رشد آن را به تاخیر می اندازد و این عمل در گیاهان جوان بیشتر محسوس است.

در شکل 1- :شمائی از یک بوته گیاه و تیور که نمایان گر چگونگی تجمع گل و لای و رسوبات در پشت آن می باشد و چگونگی عبور آب فیلتره توسط گیاهان نشان داده شده است.

کاشت گیاه و تیور در موارد زیر با موفقیت توأم بوده است:

• تثبیت گالی (جلوگیری از بسط و توسعه آن).
• تثبیت آبراهه ها و کانالهای زهکش.
• جلوگیری از تخریب و تثبیت مناطقی که در اثر رطوبت و خیس شدن خرد شده وریزش می کنند.
• بهبود کیفیت روان آبهائی که حاوی مواد شیمیائی کشاورزی هستند(کود شیمیائی و سموم کشاورزی) بوسیله فیلتر شدن آن توسط گیاه و تیور.
• اصلاح و احیاء مناطقی که محل انباشت زباله یا آشغال قدیمی بوده است.
• اصلاح و احیاء زمینهای تخریب شده در اثر استخراج مواد معدنی.
• پخش کردن آبهای حاصل از بارندگی و روان آبها.
• اصلاح خاکهای اسیدی و سولفاتی و کنترل در فرسایش آن.
• اصلاح و احیاء اراضی و معادن بهره برداری شده پس از بهره برداری.
• تصفیه و کاشت آلاینده های موجود در فاضلاب دامداری ها و کارخانجات بوسیله کاشت و تیور در اطراف کانالهای انتقال.

روش تکثیر و کاشت و تیور در گلدان:

گیاه و تیور از طریق ریشه تکثیر می یابد و کافی است که قطعه‌ای از ریشه بدون شاخ و برگ راجدا کرده و مورد کاشت قرار دهیم، معمولاً قطعات ریشه را از گیاهان مسن استفاده می کنند ولی چنانچه آنها را از گیاهان جوان تهیه گردند بهتر است.

 برای کاشت و تیور نکات ریز حائز اهمیت میباشد:

• قطع کردن دو یا سه قطعه از ریشه اصلی از یک ساقه جهت کاشت تهیه می کنیم.

جهت تهیه قطعات ریشه، گیاه و تیور را از فاصله 200 میلیمتری از یقه قطع کرده و آنرابا ریشه از زمین خارج کرده و قطعات مورد کاشت را 50 میلیمتر جهت کاشت تهیه می کنند.شکل (2)

سپس هر قطعه را در یک گلدان پلاستیکی، سفالی، چوبی و یا از جنس دیگر به قطــر تقریبی 50-60 میلیمتر و عمق100 میلیمتری که از خاک شنی و لومی پر شده است ودارای زهکش و عاری از علف هرزمی باشد کاشت می کنیم وبه هرگلدان مقدار5گرمDAP(di-Ammonium phosphate)به عنوانکرد اضافه می کنیم.

• تا زمانی که گیاه سبز شود روزانه آنرا آبیاری میکنیم و این مدت زمان در تابستان تقریباً سه هفته بوده و در زمستان 5 هفته میباشد.
• بعـد از گذشت زمان یاد شده گیـــاه و تیور حداقل دارای دو جوانــه است کــه آماده باز کاشت می باشد. شکل (3) 

• گیاه و تیور حتی در هوای کاملاً آفتابی قابل بازکاشت میباشد.

روش تکثیر گیاه وتیور با استفاده از شن:

در این روش قطعات ریشه را در شن که عمق آن تقریباً 200-150 میلیمتر می باشد کاشت می گردد و پس از سبز شدن آنرا بازکاشت می کنند. مزیت این روش با روش گلدانی در این است که گیاه در خزانه سریعتر جوانه میزند و حمل آن برای بازکاشت آسان تر و ارزان تر می باشد و مضرات آن در این است چون ریشه عریان می شود پس از کاشت(باز کاشت) باید بمدت چند روز از آن مراقبت بعمل آورد و مرتباً از طریق آبیاری رطوبت خاک را حفظ تا استقرار یابد.

• چنانچه قطعات ریشه بمدت 48-24 ساعت در آب قرار داده شود و سپس کاشت گردد نتیجه بهتری می دهد.
• برای کاشت گیاه وتیور بهتر است دو یا سه قطعه ریشه را مورد کاشت قرار داد.
• ریشه گیاه وتیور را موقعیکه در خاک قرار می دهیم خاک باید مرطوب باشد و یا بلافاصله آبیاری شود. اگر ریشه گیاهان مسن را برای قطعه قطعه کردن جهت کاشت انتخاب کنیم تا زمانیکه آنها را قطعه قطعه نکرده ایم باید بر روی آنها آب پاشیده شود تا ریشه مرطوب بماند.

روش تکثیر مستقیم( کاشت در زمین اصلی):

محلی را که برای کاشت گیاه و تیور انتخاب می کنیم باید عاری از علف هرز باشد زیرا اگر آنرا در محلهائی که دارای علف هرز باشد بکاریم علفهای هرز برای کسب رطوبت و مواد غذائی با و تیور رقابت می کنند و همچنین سایه علفهای هرز رشد گیاه و تیور را به تعویق می اندازد.

طریقه کاشت گیاه وتیور:

• گیاه  وتیور را بر روی خطوط تراز که از قبل مشخص و آماده گردیده است کاشت می کنند.

شکل (4) 

• گیاه و تیور باید در خاکی کاشته شود که به اندازه کافی رطوبت داشته باشد و یا بلافاصله بعد از کاشت آبیاری گردد.
• گیاه و تیور را بر روی خطوط تراز در گودی فاروهای ایجاد شده گذاشته و سپس بر روی آنها خاک می دهند بگونه ای که پشته ای ایجاد شود که گیاه در لبه پشته قرار گرفته باشد.
• گیاه و تیور که 12 ماه قبل جهت تکثیر کاشته شده است (گلدانی یا ریشه عریان) به فاصله 150 تا 200 میلیمتر از یکدیگر بر روی خطوط تراز باز کاشت می شود.
• پس از کاشت گیاه و تیور ریشه را با خاک فشرده به ضخامت 20-30 میلیمتر می پوشانیم.
• برای خاکهای فقیر ازت و فسفات توصیه می شودومقدارDAP(di- jmmonium phosphate)حدود 100 گرم در طول یک متر می باشد اضافه کردن کودهای شیمیائی بهخاک هنگام کاشت گیاه وتیور رقابت بین علفهای هرز و گیاه و تیور را زیاد می کند.
• پس از کاشت گیاه و تیور چنانچه بارندگی اتفاق نیفتد بمدت 3 تا 4 هفته در هر هفته دو نوبت باید آبیاری گردد.
• تا استقرار کامل گیاه و تیور باید بر روی پشته هایی که گیاه و تیور کاشته شده است مبارزه باعلفهای هرز را ادامه دهند.
• تا استقرار کامل گیاه و تیور باید عوامل محدود کننده مورد ارزیابی و تشخیص قرار گیرد.
• پس از گذشت 18 ماه تا دو سال گیاه و تیور بصورت دیوار سبزی خودنمائی می کند که فرسایش را کنترل و آب را حفظ می کند.

حفاظت و نگهداری:

پس از استقرار نیاز به نگهداری و مراقبت چندانی ندارد، چنانچه گیاه و تیور بمنظور کنترل گالی (گالی زدائی) و زمینهای تخریب شده کاشت گردد چنانچه خاک فقیر باشد گیاه نیاز به کود دارد که تا استقرار کامل آن باید دو مرتبه در سال به آن کود داده شود و زمان آن یک مرتبه در اوایل تابستان و مرتبه دیگر در آخر تابستان می باشد و کود مورد نیاز آن  (di-ammonium- phosphate)می باشد و مقدار آن 100 گرم در طول یک متر توصیه می شودچنانچه خاک فقیر نباشد تا استقرار کامل گیاه و تیور برای هر متر در طول 50 گرم برای چند ماه عنوان شده است از طرفی چون گیاه به سایه حساس می باشد در سال اول مبارزه با علفهای هرز ضروری می باشد.

نکات لازم که  برای کاشت گیاه وتیور باید در نظر داشت عبارتند از:

• گیاه و تیور حتماً باید بر روی خطوط تراز کاشته شود.
• فقط با ریشه کاشته شود.
• از کاشت آن در فصل گرما و خشک سال اجتناب شود.
• برای خاکهای فقیر کود حتماً‌توصیه می شود.
• استفاده کردن از مالچ درمناطقی که مورد نیاز می باشد.
• پس از کاشت چنانچه بارندگی اتفاق نیفتد بمدت 3 تا 4 هفته هر هفته 2 مرتبه آبیاری گردد.
• تا استقرار کامل باید با علفهای هرز مبارزه شود.

موارد استفاده از شاخ و برگ و ریشه گیاه و تیور بشرح زیر می باشد:

شاخ و برگ :

•  شاخ و برگ گیاه و تیور منجر به جمع شدن رسوبات در پشت آن وکنترل هرز آب می شود.
•  از شاخ و برگ آن برای عایق بندی سقف ها استفاده می شود.
•  از شاخ و برگ آن به عنوان مواد خام در صنایع کاغذسازی مورد استفاده قرار می گیرد.
• از شاخ وبرگ آن در صنایع دستی برای بافتن سبد، کلاه، طناب و غیره استفاده می شود.
•  شاخ و برگ آنرا بعنوان علوفه مودر تعلیف گاو، گوسفند، اسب و سایر دامهای مشابه قرار می گیرد.
•  از شاخ و برگ آن به عنوان مالچ گیاهی برای کف اصطبل استفاده می شود.
•  از شاخ و برگ آن به عنوان منبعی برای کاشت انواع قارچها و تولید کود گیاهی مورد استفاده قرار می گیرد.

ریشه :

•  ریشه باعث جذب و نگهداری رطوبت خاک میشود.
• باعث جذب مواد غذائی و معدنی موجود در عمق خاک و سپس پراکنش آن در سطح خاک و در نتیجه تقویت خاک می گردد.
•  باعث جذب  مواد شیمیائی سمی کشاورزی مانند کودهای شیمیائی، علف کشها و حشره کشها که در خاک باقی می مانند می شود.
•  از ریشه آن انواع بادبزن، کیف دستی ، حصیر و پرده بافته میشود زیرا دارای بوی مطبوعی می باشد.
•  ازریشه آن برای حفاظت و نگهداری از پوست به صورت پودر استفاده می شود.
•  از روغن و عصاره آن در صنایع عطر و ادکلن سازی استفاده می شود.
•  برای از بین بردن و دور نمودن حشرات و جوندگان استفاده می شود.
•  سایر مصارف

نتیجه گیری

با توجه به اینکه بنظر می رسد گیاه وتیور (vetiver grass) در هر آب و هوایی می تواند زندگی کند و حتی در خشکسالی های هندوستان خود را توانا نشان داده است:

• کاشت آنرا برای کنترل گالی و جلوگیری از گالی زائی در مناطقی مانند گنبد در استان گلستان و سایر مناطق مشابه که دارای بارندگی کافی می باشند توصیه می شود.
• کاشن آن برای اصلاح و احیاء اراضی تخریب شده و جلوگیری از بیابان زائی می تواند موثر باشد.
• در جلوگیری از فرسایش بادی و آلودگی هوا نیز موثر می باشد.
• در اصلاح و احیاء خاکهای اسیدی و سولفاتی از اهمیت خاصی برخوردار است.
• در نهایت استفاده از شاخ و برگ و ریشه آن در تولیدات صنعتی و غیر صنعتی و ایجاد اشتغال از اهمیت خاصی برخوردار می باشد.

 منابع مورد استفاده

World bank, Vetiver grass(Vetiveria Zizanioides): A method of vegetative soil and moisture conservation (New Delhi:1987); John C. Greenfield, seminar on the vetiver system presented at the World Bank, Washington, D.C, August 4, 1988

وضعیت جهان نوشته لستر براون و همکاران 1989 .

www.vetiver.com

www.inpeco.pt/eng/environment/vetiver/vetiver.html

www.nrm.qld.gov.au/factsheets/pdf/land/LM34w.pdf

www.stii.dost.gov.ph/sntpost/ rames/october2001/pg_3b.htm

www.csiwisepractices.org

 China Work shop www.vetiveria

اخبار مرتبط:
مدیر امور سواحل و رودخانه‌های سازمان آب و برق خوزستان گفت: برای نخستین بار 30 هزار اصله گیاه وتیورگراس برای تثبیت سواحل رودخانه‌ اعلا در خوزستان استفاده می‌شود.